Letersia e Bejtexhinjve

Hyrje
Letërsia shqiptare e Rilindjes Kombëtare lindi dhe u zhvillua si pjesë e pandarë e lëvizjes politiko-shoqërore e kulturore për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj. Kjo lëvizje, që nis nga mesi i shekullit XIX dhe arrin deri në vitin 1912, quhet Rilindje Kombëtare, prandaj edhe letërsia e kësaj periudhe quhet letërsi e Rilindjes Kombëtare. Kjo është kryesisht një letërsi patriotike me frymë demokratike e popullore. Tema kryesore e saj ishte dashuria për atdheun dhe popullin, evokimi i së kaluarës heroike dhe lufta për çlirimin kombëtar e shoqëror.
Kushtet historike që përcaktuan zhvillimin e saj, ishin kryengritjet e vazhdueshme kundër pushtuesve osmane, lufta për pavarësi dhe për ruajtjen e tërësisë tokësore të vendit nga synimet grabitqare të imperialisteve dhe të qarqeve shoviniste fqinje.
Letërsia e Rilindjes pati një drejtim iluminist e në periudhën e fundit edhe vepra realiste, por në thelbin e vet ajo ishte një letërsi romantike. Në veprat më të, mira të saj u shprehen ideale të larta kombëtare, malli dhe dashuria e zjarrtë për mëmëdheun, krenaria për të kaluarën e lavdishme të popullit shqiptar dhe ëndërra për ta parë Shqipërinë e lirë, të pavarur e të lulëzuar.
Figura më e shquar e kësaj periudhe është padyshim, Naim Frashëri, autor i poemës "Bagëti e Bujqësi„ i "Historisë së Skënderbeut„ dhe i shumë poezive të tjera patriotike, lirike e filozofike. Figura të tjera të shquara janë Jeromim De Rada, A.Z.Cajupi, Gavril Dara i Riu, Ndre Mjeda, Asdreni etj.
Letërsia e Rilindjes shënon një etapë të re në historinë e letërsisë shqiptare. Ajo shënon kalimin nga letërsia me brendi fetare e karakter didaktik, në letersinë e re shqiptare, në letërsinë e mirfilltë artistike, duke hedhur në të njëjtën kohë edhe bazat e gjuhës sonë letrare kombëtare.

Letersia e Bejtexhinjve
Hyrje

Ne shekullin XVIII ne Shqiperi lindi dhe u zhvillua nje rryme letrare me tipare teper origjinale per vendin ton?, rryma e bejtexhinjve (nga fjala turke <<bejte>> - vjersh?). Ajo u b? dukuri e r?nd?sishme dhe pati p?rhapje shum? t? gjer? n? qytete t? ndryshme t? Shqip?ris?, n? Kosov?, por edhe ne qendra m? t? vogla fetare e m? pak n? fshat.
Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve t? ve?anta historike, i dy pal? faktor?ve t? kund?rt.
Nga nj?ra an? ishte k?rkesa p?r t? shkruar shqipen si gjuh?n e vendit, p?r ta p?rdorur edhe n? praktik?n fetare e p?r t'u ?liruar nga ndikimet e kulturave t? huaja. Kjo ishte m? tep?r prirje e shtresave q? lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjet?r, ?sht? shtimi i trysnis? ideologjike t? pushtuesit. N?p?rmjet fes? dhe kultur?s islame synohej t? arrihej n?nshtrimi i shqiptar?ve. Pushtuesi hapi k?tu edhe shkollat e veta. Shum? poet? bejtexhinj kishin m?suar n? to.
Natyrisht, Krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezis? e t? kultur?s orientale, por ajo ?sht? pjes? e pandar? e kultur?s s? popullit ton?. Ajo ?sht? shprehje e talentit, e shpirtit krijues t? tij, q?, n? kushte t? caktuara, fitoi edhe tipare n? p?rpothje me to.
Bejtexhinjt? e shkruan shqipen me alfabet arab dhe p?rdor?n nj? gjuh? t? mbytur nga fjal?t persiane, turke e arabe.
Let?rsia e bejtexhinjve pati dy faza n? zhvillimin e saj. Faza e par? shkon gjer nga fundi i shekullit XVIII. N? veprat e k?saj faze m? tep?r gjeti shprehje fryma laike, kurse n? veprat e faz?s s? dyt?, q? nis nga ?ereku i fundit i shekullit XVIII dhe kap?rcen n? shekullin e XIX, mbizot?roi tema me karakter fetar.
N? krijimet me tema laike mjaft poet? bejtexhinj, n? frym?n e poezive orientale, i k?nduan dashuris?, bukuris? s? natyr?s e t? gruas, lart?suan virtytin, pun?n, diturin? ose fshikulluan mburrjen e kot? p?r pasurin? e fisin, godit?n ambicjen, hipokrizin? etj. T? till? ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Ky?yku etj.
Nj? hap i m?tejsh?m u sh?nua me mjaft krijime t? disa bejtexhinjve t? tjer?, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonj? tjet?r. Ata pasqyruan elemente e ngjarje t? jet?s bashkohore dhe shtruan nj? problematik? t? mpreht? shoq?rore. Me nota realiste, ata vun? n? dukje jet?n e v?shtir? plot vuajtje t? masave t? varfra t? popullit, pasigurin? p?r t? ardhmen dhe pak?naq?sin? e tyre n? kushtet e sundimit feudal, n? shthurrje e sip?r. N? vjersh?n "Tirana jon? si m?soi? Zenel Bastari, fshatar nga Bastari i Tiran?s, jep nj? tablo t? till? t? gjendjes s? popullit.

Ymrin(jet?n) na e kan? shkurtue
Po na shtrydhin porsi rrush,
bytym kalbi(krejt zemra) na u coptue,
me vner shpirti u mbush.
Buk? pa buk? po rrojn? fakirat,(t? varf?rit, t? shkret?t)
Pa opinga, zbath? e zhvesh?;
vet? jan? mbulue me gjith? t? mirat,
si katil?t rrin? tue qesh?.

Let?rsia e bejtexhinjve nuk arriti t? ngrihet n? shkall?n e let?rsis? komb?tare. Megjithat?, bejtexhinjt? me krijimet e tyre dhan? nj? ndihmes? q? duhet ?muar. Ata shkruan shqip n? nj? koh? kur shqipen e k?rc?nonte rreziku nga p?rhapja e gjuh?s s? pushtuesit dhe e gjuh?ve t? tjera. Ata krahas tem?s fetare, ishin t? par?t q? trajtuan gjer?sisht tem?n laike.
Gjithashtu dia prej tyre duke qen? m? af?r jet?s s? popullit, fut?n n? poezi elemnt? t? jet?s s? koh?s. K?ta trajtuan tematik?n shoq?rore me nota realiste dhe me nj? sens kritik t? fort?.
S? fundi, me krijimet e bejtexhinjve poezia shqiptare b?nte nj? hap p?rpara nga ana artistike. N? to shpesh gjejm? mjete shpreh?se e figurative shum? t? goditura, vlera t? v?rteta artistike. Poet?t bejtexhinj mor?n edhe nga mjetet e tradit?s poetike t? vendit; p.sh. vargun tet?rrok?sh; q? e b?n? vargun baz? dhe q? e p?rdor?n t? gjith?. Veprat e bejtexhinjve mbet?n n? dor?shkrim. Ato u p?rhap?n p?rmes kopjimit me dor? ose me an? t? tradit?s gojore.
Numri i autor?ve t? let?rsis? shqiptare me alfabet arab ?sht? shum? i madh. Ata krijuan n? qytete mjaft t? zhvilluara p?r koh?n, si n? Berat, Elbasan, Shkod?r, Gjakov?, Prishtin? por edhe n? vende m? t? vogla; si n? Kolonj?, Frash?r, Konispol e gjetk?.
Nd?r bejtexhinjt?, m? kryesor? po p?rmendim Nezim Frakull?n, Sulejman Naibin, Dalip e Shahin Frash?rin, autor? t? dy historive fetare t? vjersh?ruara, Hasan Zyko Kamberin, Zenel Bastarin, Tahir Gjakov?n etj. Shum? i njohur u b? edhe Murat Ky?yku (Cami), p?rkthyes i ndonj? vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve t? gjata n? vargje. Nga k?to p?rmendim poem?n "Erveheja? , me tem? nga let?rsit? orientale e me natyr? moralizuese. Me k?to vepra Ky?yku i ?eli rrug?n poezis? me subjekt.
Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi pesh?n e saj n? jet?n kulturore qysh nga fillimi i shekullit t? XIX, por n? disa mjedise, si n? Kosov?, kjo tradit? vijoi edhe m? tej nga autor? t? till? si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.